جشن مهرگان
به پارسی
در میان همهی جشن‌ها‌یی که در ایران باستان رواگ (رواج) داشت، دو جشن نوروز و مِهرگان از همه بزرگتر و ارزشمندتر بودند.
جشن مِهرگان پس از نوروز بزرگ‌ترین جشن ایرانی و هندی است که در گذشته آن را میتراکانا یا میثرَکَنَه می‌نامیدند و در نخستین روز از پاییز برگزار می‌شد که در ستایش فرشته‌ی میثرَه یا میترا یا مِهر است و از مِهر روز آغاز شده تا رام روز به اندازه‌ی شش روز دنبال می‌شود. روز نخست را "مِهرگان همگانی" و روز واپسین را "مِهرگان ویژه" می‌نامند. این جشن همانند نوروز از درخشان‌ترین نمودهای فرهنگی این بوم است. پیشینه‌ی جشن مهرگان به اندازه‌ی دیرینگی ایزدش، میترا است و تا آن جا که بن نوشت‌های دردست نشان می‌دهند، این جشن دست کم از زمان فریدون پیشدادی آغاز شده است.
مِهرگان مانند نوروز دارای سه دیدگاه اخترشناسی یا نهادی (طبیعی)، کارنامه‌ای (تاریخی) یا میتُختی (اسطوره‌ای) و کیشی است.
دید اخترشناسی یا نهادی (طبیعی):
در گاهشماری باستانی ایران، سال به دو واره (فصل) بخش می‌شد، تابستان {هَمَ} هفت ماهه و زمستان {زَیَنَ} پنج ماهه، که جشن نوروز جشن آغاز تابستان بزرگ و مهرگان جشن آغاز زمستان بزرگ بود و از این رو این دو جشن با هم برابری می کرده‌اند.
نوروز در نیمه‌ی نخست سال پیش در آمد بهار همراه با سر سبزی نهاد (طبیعت) و رفتن زمستان است. ولی مهرگان در نیمه‌ی دوم سال هنگامی که گرمای سوزان تابستان سپری شده، در هوای پلیمه‌ی (معتدل) پاییزی آغاز می‌گردد. مهرگان چند روز پس از برابران (اعتدال) پاییزی جشن گرفته می‌شود. برابران پاییزی همان یکم مهر است و درست هنگامی است که زمین در پرگوار (مدار) خود با خورشید به برابری روز و شب می‌رسد که جشن برداشت فراورده‌های کشاورزی نیز است.
دید کارنامه‌ای (تاریخی) یا میتُختی (اسطوره‌ای):
پس از شهریاری جمشید، اژی‌ده‌آک (ضحاک) بر ایران زمین دست یافت و پادشاهی هزار ساله را آغاز کرد. پادشاهی او برای ایرانیان دوره‌ی بیداد و ستم بود. ولی سرانجام فریدون که از نوادگان جمشید شاه پیشدادی بود، در این روز با نیروی داد و راستی به رهبری کاوه‌ی آهنگر بر آرتش دروغ و بیدادگر اژی‌ده‌آک ستمگر پیروز شد و فریدون تاج پادشاهی بر سر گذاشت.
پادشاهان ایران درفش (پرچم) رهبر آزادی خواهان "کاوه‌ی آهنگر" را همیشه گرامی می‌داشتند و آن را درفش کاویانی خواندند. درفش کاویانی نخست شاید از پوست خرس و یا شیر و یا گاو بود که پس از کاوه به زر و گوهر آراسته شد. ایرانیان به پاس این آزادی که در روز مهر از ماه مهر روی داده بود جشن مهرگان را برپا می‌کردند.
نیز گفته‌اند در این روز فرشتگان به یاری فریدون در پیکار با اژی‌ده‌آک آمدند و در واپسین روز جشن که روز رام است اژی‌ده‌آک را در کوه دماوند به بند کشیدند.
پس از تاخت تازیان به ایران، آنان ددمنشانه درفش کاویانی را تکه تکه کردند و به تاراج بردند و اکنون تنها نامی از آن درفش باشکوه به جا مانده است.
پیکار راستی و دروغ، داد و ستم در ایران ریشه‌ی دینی و کهن دارد و همهی جشن‌های پاترمی (ملی) به گونه‌ای این پیکار و پیروزی پایانی راستی بر ناراستی را نشان می‌دهند. ولی در کارنامه‌ی مهرگان این جستار جایگاه بسیار ویژه‌ای دارد.
به گفته‌ایی تاج گذاری اردشیر پاپکان، هم زمان با جشن مهرگان بود. بی گمان پادشاهان هخامنشی، اشکانی و ساسانی جشن مهرگان را بسیار بزرگ و ارزشمند می‌داشتند.
مهرگان همچنین بزرگ ترین جشن هخامنشی در ستایش و گرامی داشت میترا در نخستین روز ماه باگایادی یا بَغَیادی به مانک (معنی) یاد خدا، و نیز آغاز سال نو در گاهشماری هخامنشی بود.
دید کیشی:
در فرهنگ ایرانی این جشن وابسته به فرشته‌ی مِهر است و در اوستا میترا به مانک (معنی) شید (نور) خور {خورشید} و مِهر و مِهرورزی است. از این رو مِهر فرشته‌ی روشنایی و شید است تا چیزی بر او پوشیده نماند. همچنین مِهر نگهبان پیمان و هشدار دهنده‌ی به پیمان شکنان است. در گاتها واژه میتره به مانک پیمان و سوگند آمده است، که نشان پیوند ود (ازدواج) است و به جای واژه‌ی "عقد" به کار گرفته می‌شد.
پیش از زرتشت،" مِهر" نشانی از خدا بود که پس از زرتشت به فرشته‌ی آفریده اهورا مزدا درآمد. شید (نور) و مهر، همیشه با شید بی پایان خدایی یکی بوده‌اند. سپس آیین‌ها و دین‌های پس از زرتشت از همین جستار برداشت کردند و شید را در آیین خود سپند (مقدس) دانستند.
مِهر هستی سرد همهی گیتی را گرم می کند، همهی گیاهان تشنه به شید (نور) و گرما را سیراب می سازد و پایداشت همهی هستی را فراهم می کند. مهر می آموزد که باید بود، تابید و توان پیوستگی بودن را به دیگران کوچک و بزرگ، ناتوان و نیرومند، زشت و زیبا، آشکار و پنهان بخشید و یاد داد.
" می‌ستاییم مهر دارنده‌ی دشت‌های پهناور را،
او که به همهی سرزمین‌های ایرانی،
خانمانی پُر از آشتی، پُر از آرامی و پُر از شادی می‌بخشد."
«اوستا - مهریَشت»
مهر یَشت نام بخش بزرگی در اوستا است که در بزرگداشت و ستایش این فرشته‌ی بزرگ و کهن ایرانی سروده شده است. مهر یشت دهمین یشت اوستا است و همچون فروردین یشت، از کهن‌ترین بخش‌های اوستا به شمار می‌آید. مهر یشت از نگاه اخترشناسی و باورهای کیهانی از با ارزش‌ترین و ناب‌ترین بخش‌های اوستا است و کهن ترین نامک درباره‌ی آگاهی ایرانیان از گِرد بودن زمین است {بند 95 همین یشت}. از مهر یشت تا به امروز 69 بند کهن و 77 بند افزوده شده از زمان ساسانیان، به جا مانده است.
واژگان "مهرجان"، "مهرجانات" و "نیروز" که عربی شده‌ی (معرب) مهرگان و نوروز است و اکنون نیز در بسیاری از کشورهای عرب زبان کناره‌ی خلیج پارس و برخی از کشورهای اپاختر (شمال) آفریکا (آفریقا) به چم (مفهوم) جشنواره (فستیوال)، کاربرد دارد، نشانه‌ی دیگری بر فر و شکوه این دو جشن باستانی است.
برگزاری کنونی جشن مهرگان:
امروزه زرتشتیان چند روز مانده به پاییز با خانه تکانی به پیشباز پاییز و مهرگان می‌روند، در روز مهر از ماه مهر جلوی در خانه‌ها را آب پاشی و جارو کرده و پس از آن با رفتن به نیایشگاه‌ها و گردهم آمدن با فراهم کردن خوراک‌های تَرادادی (سنتی) از یکدیگر پذیرایی می کنند و با سخنرانی، خواندن سرود و چامه (شعر) و خوشخوانی (دکلمه) جشن مهرگان را با شادی برپا می کنند.
در برخی روستاهای کشور، جشن مهرگان همراه با ساز تَرادادی (سنتی)، سُرنا و دف همراه است. مردم تا آنجا که می‌شود با جامه‌های ارغوانی یا سرخ گرد هم آمده و به پایکوبی و شادی می‌پردازند. همچنین هرکدام چند فرخبرگ (کارت تبریک) برای پیشکشی به همراه دارند.
سفره‌ی مهرگان:
خوان یا سفره‌ی مهرگانی نیز همچون سفره‌ی هفت سین نوروز و دیگر سفره‌های جشن‌های ایرانی، هفت سینی از میوه‌ها و خوراکی هاست همراه با شاخه‌هایی از درختان سرو، مورد و گز و نوشیدنی از افشره‌ی (عصاره) هوم یا هَئومَه که با شیر آمیخته شده و نان ویژه "لورگ" که روی پارچه‌ای ارغوانی گرد یک آتش دان چیده می‌شوند.
هفت میوه همچون سیب، انار، ترنج، سنجد، بی یا به، انگور سپید، انجیر، کُـنار، زالزالک، ازگیل، خرمالو و...
آجیل ویژه‌ای از هفت خشکبار: مغز گردو، پسته، مغز فندوک (فندق)، بادام، تخمه، توت خشک، انجیر خشک، نخودچی و...
آش هفت چاش (غله) از گندم، جو، برنج، نخود، میچوک (عدس، ماش و ارزن.)
کاسه‌ای پر از آب و گلاب و سِتر (سکه) و برگ آویشن همراه با گل های بنفشه و نازبو (ریحان)، آیینه، سرمه دان، شیرینی و بوی‌های خوش همچون اسپند و داربو (عود) و کُندر.
جشن مهرگان بر همه فرخنده باد و همیشه پیروز باشید.
ایدون باد،
